W końcu XV wieku Choroszcz z włością została nadana Iwanowi Chodkiewiczowi, bojarowi z Kijowszczyzny. Jego spadkobierca Aleksander przekazali ją w uposażenie prawosławnemu monastyrowi z Supraśla. Mnisi wznieśli tu cerkiew (1507rok), a opieką duszpasterską otaczali prawosławnych mieszkańców Choroszczy i okolic do 1609 roku, tzn. do chwili, gdy klasztor zmuszony był przyjąć unię. Choroszcz stała się wówczas samodzielną parafią unicką. W końcu XVIII wieku parafia (Choroszcz i dwie wsie) liczyła 288 wiernych z 428 chrześcijan zamieszkujących miasteczko. Proboszczem był wówczas ks. Tomasz Pawłowski. W 1807 roku na mocy traktatu w Tylży Choroszcz weszła do zaboru rosyjskiego. Nie mamy wielu informacji na temat życia parafii w XIX wieku. Brak archiwaliów, które wywieziono do Rosji w 1915 roku w obawie przed zbliżającym się frontem uniemożliwia ukazanie jej obrazu W 1839 roku wierni obrządku wschodniego powrócili na łono macierzystego kościoła prawosławnego. Do 1900 roku parafia prawosławna w Choroszczy należała do diecezji Litewsko-Wileńskiej wikariatu Brzeskiego. Jak wyglądało życie wiernych i kleru? Kto był opiekunem starostą cerkiewnym? Jakie były okoiczności zamieszkania duchownego prawosławnego w klasztorze podominikańskim? Czy duchowny musiał tam zamieszkiwać, gdyż nie było plebani?. Wiele pytań, na które mogłyby odpowiedzieć źródła z tamtych lat. XIX wiek przynosi wiele zmian w życiu miasteczka. Powstanie manufaktury, a potem rozwój, największej w regionie fabryki sukna i kortów przyczynia się do zwiększenia liczby mieszkańców. Do pracy w fabryce przyjeżdżają specja1iści z Niemiec, ewangelicy. Moż1iwość zatrudnienia przyciąga nowych osadników z innych regionów Polski. Zwiększa się liczba Żydów. Charakterystyczną cechą XIX- wiecznej Choroszczy jest jej bogaty przekrój narodowościowy i wyznaniowy. W 1886 roku Choroszcz liczy 1512 mieszkańców w tym: 765 wyznawców wiary mojżeszowej, ponad 300 katolików, około 200 ewangelików 1 200 prawosławnych. Parafia prawosławna obejmująca Choroszcz i okoliczne wsie liczy ponad 1000 wiernych. W latach 60-tyeh XIX wieku parafianie postanawiają wznieść z własnych składek i licznych ofiarodawców, w miejsce starej drewnianej, nową murowaną cerkiew.Ukończono i wyświęcono w 1878 roku. Pobudowano ją według typowego projektu na planie greckiego krzyża z niewielkim przesunięciem w kierunku zachodnim. (ołtarz poprzedniej cerkwi upamiętnia do dziś metalowy krzyż) Cerkiew zbudowano w stylu neobizantyjskim. Na przecięciu krzyża znajduje się niewielka kopuła z pięcioma wieżyczkami i krzyżami. Wejście do cerkwi przez trzykondygnacyjnq dzwonnicę u dołu czworoboczna na górze ośmiokątną z hełmem i krzyżem. Wewnątrz cerkwi ikonostas zawierający ciekawe ikony. W królewskich wrotach cztery tonda przedstawiające ewangelistów, piąte Zwiastowanie. Z Lewej strony za diakońskimi wrotami ikona przedstawiająca księcia Aleksandra Newskiego, a nad królewskimi wrotami ikona Matki Boskiej Poczajewskiej, opuszczana podczas akatystu. W 1878 roku proboszczem był ks.Fiodor Jaszyn, starosta cerkiewnym mieszkaniec Zóltek – Jan Glowaczewski. Ks. Fiodor Jaszyn zmarł w 1905 roku i został pochowany obok cerkwi. W latach 1905 – 1922 parafia nie miała swego proboszcza. Opiekę duszpasterską sprawowali tu proboszczowie z Topilca i Fast. Opiekunami cerkiewnymi wówczas byli kolejno:Pawel Waczyński z uroczyska Gaj, Piotr Michalski z Ruszczan, Jan Antiporowicz i Paweł Waczyński z Choroszczy a w 1922 roku Piotr Jacewicz z Żółtek. W 1915 roku w obawie przed nadciągającym frontem władze carskie ewakuowały do Rosji m.in. cerkiewny dzwon i archiwum. Na tułaczkę, w nieznane wyjeżdżała masowo ludność. Spowodowało to dezorganizację i zahamowanie życia religijnego. Część 1udności powróciła w 1919 i 1920 roku. W odrodzonym kraju prawosławni zastali nowe warunki państwowe i w oparciu o nie rozpoczęli odbudowę życia duchowego. Zmiana granic spowodowała utworzenie nowych diecezji. Choroszczańska parafia prawosławna otrzymała od władz państwowych status parafii i etatowej i należała do diecezji grodzieńsko nowogrodzkiej Metropolii Warszawskiej. Duchowni z Choroszczy sprawowali również opiekę duszpasterską nad prawosławną 1udnością w Fastach i Topilcu, gdyż tamtejszym parafiom , nie przyznano statusu parafii etatowych. W wyniku rewindykacji dóbr wywiezionych do Rosji powrócił do Polski na początku lat dwudziestych cerkiewny dzwon, lecz nie zwrócono go choroszczańskiej cerkwi. W 1922 roku proboszczem był ks. BazyIi Horniejczuk a psalmistą Prokopiusz Puszkarewicz. Z 1925 roku pochodzi sprawozdanie cerkiewne zawierające dane (informacje) o ilości wiernych parafii w Choroszczy. I tak w samej Choroszcz w 38 gospodarstwach zamieszkiwało 161 wiernych, w Żółtkach w 27 gospodarstwach 119 wiernych, w Ruszczanach w 22 gospodarstwach 135 wiernych, w Kościukach w 29 gospodarstwach 171 wiernych, w Barszczewie w 9 gospodarstwach 31 wiernych, Rogowo w 4 gospodarstwach 31 wiernych, w Czaplinie w 2 gospodarstwach 20 wiernych, w Dzikich 1 gospodarstwo – 2 wiernych, Zastawie 2 gospodarstwa z 8 wiernymi, w Sienkiewiczach i gospodarstwo- 2 wiernych, 011-szki 1 gospodarstwo – 1 wierny, Nowosiólki 1 gospodarstwo -2 wiernych. Łącznie parafia liczyła 683 wiernych w Choroszczy i ll wsiach. Dużym problemem parafii był brak plebani. Kolejni proboszczowie ks.Kolistrat Jarmolowicz I ks.Wiaczeslaw Lopatiński zamieszkiwali w prywatnych mieszkaniach. W 1928 roku zakupiono dom w Bacieczkach, który przewieziono do Choroszczy I jest siedzibą plebani do dnia dzisiejszego. W 1930 roku za pieniądze uzyskane ze sprzedaży torfu zakupiono drugi dom dla psalmisty. Od 1929 roku proboszczem parafii był ks.Wlodzimierz Gorustowiez. Dzięki jego inicjatywie I staraniom w 1937 roku przywieziono z Poczajewa na Ukrainie (miejsca wielkiego kultu prawosławnych) do Choroszczy kopię cudownej ikony Matki Boskiej Poczajewskiej. Po dotarciu do Białegostoku, w stronę Choroszczy wyruszył ?Kriestnyj Chod? z ikona. W Bacieczkach przywitali ikonę i archimandrytę z Poczajewskiej Ławry wierni z Choroszczy. Jak wspomina tamte dni parafianka Halina Luszyńska, było to wielkie wydarzenie w całej diecezji? Przez tydzień przybywali wierni by odda~ pokłon cudownej ikonie Matki Boskiej. 7 Sierpnia, Święto Ikony Matki Boskiej Poczajewskiej jest drugim świętem parafialnym obok święta Matki Boskiej, Opiekuńczej, które wierni obchodzą 14 października. W okresie sprawowania urzędu proboszcza ks. Gorustowicza przeprowadzono w cerkwi bieżący remont i zainstalowano światło. W Latach międzywojennych choroszczańską parafia wizytowali biskupi diecezji Grodzieńskiej i Nowogrodzkiej: w 1928 roku biskup Aleksy i 1937 roku biskup Sawa. Tuz przed wybuchem II wojny światowej do parafii w Choroszczy należał plac z cerkwią i dwa domy parafialne, 44,5 ha ziemi koło Choroszczy i cmentarz grzebalny o pow. 0,5 ha. Opiekunami cerkiewnymi w latach międzywojennych byli kolejno Jan Borsuk, Piotr Kołodko, Józef Sołomianko i Józef Waczyński(do 1947 roku), psalmistami, Prokopiusz Puszkarewiez i Jan Korneluk. II wojna światowa i okupacje: sowiecka i niemiecka odcisnęła swoje tragiczne piętno na życiu mieszkańców Choroszczy. Mimo komunistycznej i ateistycznej propagandy życie religijne ?za Sowietów? toczyło się dalej. Część sowieckich rodzin, na pewno w tajemnicy przed przełożonymi, przyjęła chrzest w choroskiej cerkwi, ale nie tylko tu. Znane są wypadki udzielenia chrztu Sowietom w tutejszym koście1e rzymsko-katolickim. Wywózki 1udności na wschód, na roboty do Niemiec, aresztowania, eksterminacja 1udności, to tragizm ostatniej wojny. Doświadczy1i jej wszyscy. Dla prawosławnych koniec wojny nie oznaczał spokoju i powrotu do normalnego życia. Na mocy zawartego porozumienia miedzy PRL a Białoruską SRR ludność, która deklarowała się jako białoruska podlegała ewakuacji na Białoruś. Jak wspominają najstarsi mieszkańcy chętnych do wyjazdu na wschód i pozostawienia ojcowizny nie było. Prawosławnych, którzy zamieszkiwali tu od niepamiętnych czasów zastraszono i zmuszono do wyjazdu. Nocą, w drzwi domów, wtykano prawosławnym ?listy-ultimatum? – wyjazd tub śmierć. Opornym składano noce ?wizyty?, nie zaiuj4c ?mocnych argumentów.? Do opuszczenia ojcowizny i dorobku wielu pokoleń zmuszono dziesiątki rodzin z Choroszczy, Żółtek, Ruszczan, Kościuk, Zaczerlan. Tragiczny stan obrazują m.in. dane mówiące o ilości chrztów, ślubów i pogrzebów. Rok 1938 chrzty 46, śluby 14, zgony 23. Rok 1939 chrzty 49, śluby 13, zgony 46, Rok 1945 chrzty 14, śluby 1, zgony 18, Rok 1946 chrzty 4,śluby 2,zgony ii, Rok 1947 chrzty 6, śluby -, zgony 5. Liczby mówią same za siebie – komentarz jest zbędny. W 1949 roku zgodnie z zarządzeniem Ministerstwa Administracji Publicznej pod przymusem parafie prawosławne musiały przekazać do USC księgi metrykalne (w Choroszczy od 1919 roku) a na mocy reformy rolnej odebrano parafii 40 ha ziemi. W tym tragicznym okresie i w latach następnych proboszczami byli kolejno: ks. Anatol Mackiewicz 1943-1948r.,ks.Mikolaj Pasternacki 1948- 1950r, ks. Aleksy Rusinowicz 1950-1955, ks. Stefan Jakimiuk 1955-1957, ks. Jan Filipowicz 1957-1961, ks. Mikoiaj Syantowicz 1961-1967, ks. Dvmitr Stçpkowski 1967-1974, ks.Aleksander Mamczur 1974-1992 rok.Lata pięćdziesiąte i następne to okres dalszego zmniejszania się liczby wiernych. Powody były różne migracje do większych ośrodków miejskich. Przyjmowanie innych wyznań m.in. poprzez wstępowanie w mieszane związki małżeńskie, wyjazdy młodych do miasta itp. W latach powojennych do dnia dzisiejszego kontynuowana jest działalność duszpasterska. Wykonywano remonty bieżące i naprawy. Życie parafii ożywiło się z chwilą objęcia jej w 1992 roku przez młodego, energicznego proboszcza ks. Andrzeja Bołbota. Od 1992 roku w parafii nastąpiły zmiany. Regularnie odbywają się spotkania rady parafialnej. Energia i niezwykła osobowo~ młodego proboszcza mobilizuje parafian. W 1993 roku wspólnym wysiłkiem pobudowano budynek gospodarczy. Dzięki staraniom i zapobiegliwości proboszcza wymieniono w ubiegłym roku instalacje i założono w cerkwi nowoczesne oświetlenie. Również w ubiegłym roku rozpoczęto budowę nowej plebani. Wykonano już fundamenty i zgromadzono większość materiałów. Poważnego remontu i dużych środków finansowych wymaga, wpisana do rejestru zabytków, cerkiew. Parafia liczy obecnie 170 wiernych, w większości emerytów. Od 1992 roku ks. proboszcz udzielił 1 ślub, ochrzcił 2 dzieci i pochował 3 parafian. Na plebani prowadzone są lekcje religii. Tu również odbywają śpiewki parafialnego chóru. Parafianie uczestniczą w niedzielnych nabożeństwach i _świętach. Kilkakrotnie parafię i wiernych odwiedził ordynariusz diecezji Bialostocko-Odańskiej arcybiskup Sawa, udzielając swego błogosławieństwa. Ludność wschodniosłowiańska była tu od niepamiętnych czasów. Nazwa miasteczka pochodzi od wschodniosłowiańskiego słowa ?chworost? lub ?chrost?, które oznacza chrust, zarośla, gąszcz i brzmiała ?Chworoszcza?, ?Chroszcza?. Mimo wielu niekorzystnych, tragicznych wydarzeń prawosławni przetrwali i są obecni do dziś. W roku 2007 parafia prawosławna p/w Opieki NMP będzie obchodziła 500-tecie swego istnienia działalności, jednoczenie będą to obchody 500-lecia nadania Choroszczy praw miejskich.
Autor: Halina Surynowicz